Alfabetización

Español | Mapudungun

Adkvpamongen Aymara Kara Weñañkvn Kutran

¿Adkvpamongen Aymara Kara?

Beichi andino rakiduan tvkuli tañi adkvpamongen itro koneltun mu, tuniewi trabkiñ, kvme bemkebi kalvl che ka trokiñ kiduleweki. Kiñe fillrume otrin chem kvdau rume demaliil koneltukei kvme mongen kvmeduam ka, kiñe mapun welutraulu wenumapunengu. Kiñe amulotrin Chab belechi kidu tañi kimvn: chem che ka chungebui rumechab belei koni beichi itrobill, bemngechi, “kalechi kiñe chemkvn ngelai pingelai, kabelekai kellun duamngel”. Inanentun: wenumapu mapu ka, antvg kvien ka, wentru domo ka, antvg pund ka. Beichi trabkiñ: trab belei mapu mu kvme chengen chumngechi ka weda bemuukei che nagmapun mu, epunchike amulei. Amulekei tripantu adkvpamongen mu amulei Aymara, trekalei kvmedvngu witralekei ka. Beipi beichi ngendvngu Maria Paz Valdivia (2006): “Kiñeke tripantu mu mapu, ñuke mapu, kidu kvmetrekai feimu nochi elkvnu ngeai ka.

Ka mvlei, adkvpamongen mu pebaluukei ngillañmau chumngechi amulekei choilekei, wecheleiem che amukon iem lan ka.

Nentungei: Aymara Adkvpamongen Chuemngechi Konken Kvmelen Pikum Chile mu, MARIA PAZ VALDIVIA (2006)

¿Chem ngamkeno adkvpamongen koneltulei kvme mongen?

“Woneltu beichi aimara che niei adamulkim itrokvnun kalvl mu, beichi kvme mongen kutran ka.  Bemngechi beichi kalvl niei epu iafvl welukon witraukei, witraukei llemai, tvba kalvl iengu  kam bill pvllvg ka kvpakei newenduam kam “ajayu”. Welu tvbachi ngamkeno kalvl tuulu welulei Chab beli kabei chumlei kalvl pvllvg ka (wedapvllvg kam pvllvg)”. Onofre, Luperio (2013). AIMARA KVME MONGEN-PERU

Beichi aimaras beichi wedakeñma kvme mongen ngealu ka chumngechi poiem pu kutran tuniewi billmongen mu, kimvn (gtrir run, beichi trupeb)ka ngvnemapun dvngu (perimodvngun). Inanentun  beichi kidu Ñuke mapu pepi wedalkaiafui ka kutran lloungel mvleu illkutun dvngu pu che engvn ka tuiñ malen tasñi pvllvg ka, kreb tañi pvllvg, kura tañi pvllvg (waka), relmu tañi pvllvg (urpi) kakelu llemai.

“Andino mapun mu beichi kvme mongen re kalvn kvme mongen mvten ka ngvneduam, ngnekan, trurkvlen konkvmelechi kalvl. Kom welu ka mvlei kvmeke topan, ngnekan ka kvme belen pu che ka niekawvn pu che, pu kvmelen kvme trukiwvn pu kunvl lob llemai, tañi pu la,  tañi kelluntvbe  pvllvg, tañi Ñuke Mapu; tañi kvme topan mongen mu ka tañi mupiñkvme  mongen  ka tripalen anvmka kulliñ ka, ruka lelbvn mapu ka, kombei,  lelbvnche andino ngealu, itrobill mongen ain ka. Beichi advmka andina kvme mongen ngillañmau mvlei alvn itrobill wirikanad kellukei beichi kvmebelen kvdau. Kiñenple beichi ngiñañmau andino lawentun mvlei welulechi ngamkeno weluchab belei (niepvñen bemngelu koñin ka)  Kvmekonal beichi koneltuleal  rvb mvlei  kuñiuleal wedakeñma mu mvlekei tvbachi “lebwedvngu”.

Fuente: Cosmovisión Aymara y su Aplicación Práctica en un Contexto Sanitario del Norte de Chile, MARÍA PAZ VALDIVIA (2006)

¿Chumngechi ngvneduamkei Aymara Kara beichi ngamkeno konklelu wedalka weñañkvn kutran?

Kiñe inanentun beichi kutran bei am aiulladkvn, bemkei kiñe che weñañkviem kiñe trupeb ka “ñamkei beichi pvllvg”, (trabentun), “ Beita wedabelen niei doi wedalkau ka keñekemel tukei pvchikeche; ngañko, pellke kakelu ka. Beichi pvllvg kiñe che kam beichi “Ajayu” pepi nentungebui kalvl mu alvn kvme dvngun mu, welu kiñeke doikoneltulu, bentepui kiñe bvgcha trupeb, kiñe trupeb ñamomkei kimduam dvngun ka. Beichi pu bvgchake aimara che kabei kutrankleiñ pikei ñamom iem beichi “pvllvg”, doi koneltuchikutrantun kvpa kvdaulai, nvtramklai, ilai, trekalai ruka kvdau ka.

Bemngechi  konkei wedalkau kam trupeb, alvn che pu aimara beipikei doi alvn kutran mvlekei ta weñank “llaki” ka kiñe kutran beichi lelfvnmapu “llakitausu” pingei (kutran weñañk mu, lebkutran, kvmelkalelai, kidulei), kabemngechi tvbachi pu kutran weda tripaiabui; kam bemngechi, beichi lan” Nentungei: Onofre,  Luperio (2013). KUIBIKE AYMARA LAWENTUN-PERU

Kiñe billrume otrin kvme mongen, beichi kvme iabvgtun; kañple mvlei kutrankelu ka koneltui lawenngelu. Trekakelu beichi lawen ngelu kabei. Tvkulngekei kachu, kullin kabei tvkulngekei trewa bemngelu, mañke kam obicha kutrankau weñankvg pvllvg ka.

Suscríbete para recibir nuestras novedades

Nosotros

Quiénes Somos

Eventos

Nuestras Políticas

Términos y Condiciones

Política de Privacidad

Contacto

bienestarmetropolitano@udla.cl

+56 9 1234 5678

Síguenos en redes

© 2025 – UDLA + Gobierno Regional – Derechos reservados